Het verlies van een broertje of zusje is heftig en verdrietig — hoe oud je andere kinderen ook zijn. Misschien heb je al ervaren hoe moeilijk het is om je kind te helpen bij zijn rouwproces. Zeker nu je zelf ook zo verdrietig bent. De dood is een groot taboe in onze westerse maatschappij. Er wordt nauwelijks over de dood gesproken. En dan verlies je je kind.
En moet je nadenken over een afscheid. Ontdek je hoe ingrijpend het verlies is. Moet je leren leven met de leegte die je kind achterliet. Dat doet pijn. Pijn die je je andere kinderen wil besparen. Maar je kunt je kind niet afschermen voor deze pijn. Het is zijn broer(tje) of zus(je) dat is overleden. Hij gaat door eenzelfde rouwproces als jij.
Hoe goed ook bedoeld, je kind beschermen tegen de pijn zal zijn ontreddering en verdriet alleen maar versterken. Waarom het jouw kind helpt als je hem betrekt in het rouwproces , laat ik je zien in dit artikel. Onderaan vind je praktische tips en handvatten om je kind te helpen zijn gevoelens te uiten en te rouwen. Zodat hij het verlies op een gezonde en liefdevolle manier verweeft in zijn leven.
Zonder dat hij het de rest van z’n leven als een grauwsluier meedraagt.
NB: voor de leesbaarheid is alles geschreven in de hij-vorm. Waar hij of hem staat kan ook zij en haar worden gelezen.
Je kind verliest zijn babybroertje of babyzusje: gedeeld (onzichtbaar) verlies
Als ouder wil je je kind beschermen tegen pijn en verdriet. En dan verlies je zijn babybroertje of -zusje. Dat verlies is zo ingrijpend. Meer dan ooit doe je er alles aan om je andere kind af te schermen voor het immense verdriet. Hoe liefdevol en goed je het ook bedoelt — het is niet wenselijk. Want door de waarheid achter te houden of te verdraaien, maak je de pijn voor je andere kind eigenlijk alleen maar erger.
Net als jij keek jouw kind uit naar de komst van de baby. Voelde zich al grote broer of zus. En zag zich al in die rol. En dan heeft mamma geen dikke buik meer. Baby’s zitten in mamma’s buik. En als mamma geen dikke buik heeft dan is de baby uit mamma’s buik.
Maar er is helemaal geen baby…
Papa en mamma zijn verdrietig, maar ze zeggen steeds dat er niets aan de hand is. Er zijn vreemde mensen in huis. En niemand die vertelt wat ze komen doen en waarom ze er zijn. Hoe verwarrend moet dat wel niet zijn? Ook al begrijpt je kind nog niet alles, hij voelt en ziet dat er iets aan de hand is. Door het verdriet om het verlies van je baby reageer je anders. Ben je anders. Dat ziet en voelt je kind. Juist als je dat probeert weg te stoppen, voelt je kind de pijn waarvoor je hemt wilt beschermen des te meer. Want hij snapt niet waarom je doet zoals je doet. En de kans bestaat dat hij denkt dat het aan hem ligt.
Je kind rouwt ook — op zijn manier
Ook al denk je misschien van niet, je kind heeft emoties en gedachtes bij het verlies van zijn babybroer of babyzus. Ook hij voelt zich verdrietig en eenzaam. Alleen uit hij zich anders dan jij. Hij rouwt — en uit zich — op een manier die past bij zijn leeftijd en ontwikkeling.
Door bijvoorbeeld extra lief te zijn. Door boos te reageren of niet te luisteren. Of hij huilt veel. Misschien merk je dat hij meer behoefte heeft aan knuffelen en aandacht. Het kan ook zijn dat er problemen ontstaan rond slapen — hij durft bijvoorbeeld niet meer alleen te slapen. En ook eten kan een uitdaging worden.
Door je kind te vertellen dat de baby dood is, en uit te leggen wat dat eigenlijk is: dood, haal je de angst bij hem weg. Ook door over de baby te praten en je gevoelens te uiten, nodig je je kind uit om zijn gevoelens te uiten. Dit helpt je kind én jou om het gemis betekenis te geven. En een plek in jullie leven als gezin. t zoals je doet. En de kans bestaat dat hij denkt dat het aan hem ligt.
Laat je kind kennismaken met de baby en maak herinneringen
Ook je kind zag al een toekomst met de baby voor zich — als grote broer of zus. Door je kind te laten kennismaken met zijn babybroertje of -zusje en door hem een taak te geven bij het afscheid, help je hem bij zijn rouwproces. Help je hem te begrijpen wat dood is en wat het betekent om afscheid te nemen. Maak herinneringen met de baby zolang het nog kan. Herinneringen zijn troostend en helpen bij het rouwproces. Door herinneringen vast te leggen en tastbaar te maken, houd je ze levendig. Ze nodigen uit om over de baby te praten en gevoelens te delen.
“Ik wilde mijn kind behoeden voor de pijn die ik zelf voelde. Deed steeds alsof er niets aan de hand was. Elke keer als mijn kind vroeg: hoe is het mamma, zei ik: het gaat goed lieverd. Ik wilde weer een leuke moeder zijn voor mijn kind dus zocht ik hulp. Het eerste wat mijn coach vroeg: hoe gaat je dochter met het verlies om? Toen ik stil viel had mijn coach direct in de gaten dat we nooit over het verlies van Romée* spraken…
Hierop vroeg ze: Wist jouw dochter dat er een baby’tje kwam? Ik antwoordde: ja dat ze heeft ze heel bewust meegekregen. Ze zit al in groep 3. Okay, antwoordde mijn coach en vroeg toen: hoe denk je dat het voor je dochter is om haar zusje te missen? Die vraag kwam binnen. Mijn coach zag het direct en zei toen heel liefdevol: je doet het met de beste bedoeling. Je wilt haar beschermen voor de pijn. Maar ze is al gevallen. En ze heeft al pijn.
De boodschap was heel duidelijk. Toen ik haar ’s avonds naar bed bracht, vroeg mijn dochter: Waar was je vandaag mamma? Ik antwoordde dat ik bij iemand was met wie ik kon praten over het verlies van Romée. Was het fijn om met die mevrouw te praten? vroeg ze. Ik antwoordde ja en vertelde haar hoe verdrietig ik was. Sophie* antwoordde: ik dacht dat je boos op mij was. Je was steeds zo boos. En elke keer als ik je vroeg of er iets was, zei je dat er niets was. Ik dacht steeds wat heb ik verkeerd gedaan? En hoe kan ik mamma weer blij maken? Haar reactie kwam binnen. Heel erg binnen.
Dat was het moment dat we voor het eerst samen over Romee spraken. En over wat haar dood met ons deed. Inmiddels zijn we jaren verder. Sophie kan heel goed over het verlies van Romee praten. En Romee heeft een liefdevolle plek in ons gezin.” (M. K) namen zijn gefingeerd en bekend bij de redactie
Je kind verliest zijn broer of zus: het gezin is niet meer compleet
De meeste ouders vinden dat de kindertijd een periode hoort te zijn waarin dood en verdriet niet voorkomen. En daarom doen ze er alles aan om hun kind hiervoor af te schermen. Te beschermen voor pijn en verdriet. En dan verlies je één van je kinderen.
Hoe ga je dan om met je andere kinderen? Bescherm je ze? Maar wat is beschermen precies? En hoe doe je dat dan? Door te praten over het verlies van zijn broer of zus? Of juist niet? Mag je je kind opzadelen met jouw verdriet? Of is het beter om te huilen en te rouwen in stilte?
Hoe goed ook bedoeld, het is onwenselijk om je kind niet te laten delen in de pijn en het verdriet. Wanneer je je kind hiervoor afschermt, maak je de pijn voor hem alleen maar erger. Jij verliest één van je kinderen. Je andere kind verliest zijn broer of zus. En net als jij heeft je kind verdriet. Veel verdriet. Door het overlijden van je ene kind, is je gezin nooit meer compleet. Is er altijd een lege stoel aan tafel. Wordt hij altijd gemist.
Andere positie in je gezin
De structuur van jullie gezin wijzigt. En daarmee verandert de fysieke positie van je kinderen binnen het gezin. Opeens is een ander kind de oudste, omdat zijn oudere broer of zus er niet meer is. Nu is híj́ degene die het pad moet vereffenen. Die als eerste een diploma krijgt, afstudeert, gaat stappen…
Maar hij kan ook opeens de jongste zijn. Niemand meer na hem. Dan is hij de laatste in de rij die examen doet, gaat studeren, uitgaat… Of misschien is hij van de ene op andere dag enig kind. De enige die al die hoogtepunten meemaakt. Opeens heeft hij niemand meer met wie hij zijn herinneringen aan jullie gezin kan delen.
Zelfde emoties — andere rouw
Hij rouwt op een manier die past bij zijn leeftijd en ontwikkeling. En zo uit hij zich ook. Zo uit je kind zijn gevoelens door bijvoorbeeld: extra lief te zijn, boos te reageren, niet luisteren, meer behoefte te hebben aan knuffelen en aandacht, te huilen, niet meer willen of durven slapen, niet alleen willen slapen, niet meer willen eten…etc. (Keirse, 2020).
Door met je kind in gesprek te gaan over de dood. En uit te leggen wat dat dat eigenlijk is: de dood, haal je angst weg. En geef je ruimte aan het uiten van gevoelens. Door je eigen gevoelens te delen, nodig je je kind uit om dit ook te doen. Door met elkaar te praten, door herinneringen en gevoelens met elkaar te delen, helpen jullie elkaar om het verlies en het gemis betekenis in jullie leven te geven (Keirse, 2020, Hattink, 2022).
Misschien was je kind al lang ziek en wisten jullie dat het zou komen te overlijden. Misschien niet. Welke oorzaak er ook aan vooraf ging, het verdriet en gemis zijn groot. En net als jij moet jouw kind leren leven met het gemis. Ook al zie je het misschien niet, je kind heeft emoties en gedachtes bij het verlies van zijn broer of zus. Ook hij voelt zich verdrietig en eenzaam. Alleen uit hij zich anders dan jij.
“Ik zag het verdriet van mijn ouders na het overlijden van mijn broer. En dat verdriet ging maar niet over. Ik wilde mijn ouders blij maken en trots. Dus deed ik mijn best op school, hield me groot als ik viel en pijn had. En was vooral de clown in huis.” (F.H.)
Je kind heeft zijn broer of zus nooit gekend
Misschien is je overleden kind — het kind dat jouw vader of moeder heeft gemaakt — de oudste. En ben je opnieuw vader of moeder geworden, nadat je andere kindje is overleden. Dan zal het baby’tje dat nu in je armen ligt jouw andere kind nooit echt leren kennen. En is dit baby’tje wellicht de enige in de familie die zijn overleden broer of zus niet heeft gekend. Dat is ook het geval als je kind nog heel jong was toen het z’n broertje of zusje verloor. Ook als hij je overleden kind niet heeft gekend: die blijft altijd aanwezig in je gezin. Wellicht lijkt je kind op zijn overleden broer of zus. Of juist helemaal niet.
Je kind gaat mijlpalen in zijn leven meemaken die zijn broer of zus nooit zal meemaken. En al verdwijnt het gemis en het verdriet om je overleden kind meer naar de achtergrond, ben je er niet dagelijks meer mee bezig, het verdwijnt nooit (helemaal). De pijn van het verlies zal dan ook op bepaalde momenten weer voelbaar zijn. Waarschijnlijk heb je deze en soortgelijke ervaringen:
Waarom wil je zoveel meer uit het leven halen?
Waarom voel je verdriet op momenten dat dit kindje de mijlpalen haalt die zijn oudere broer of zus nooit heeft bereikt?
In hoeverre beïnvloedt het verlies van je andere kind de vreugde van dit kind?
Waarom ben jij zoveel voorzichtiger dan andere ouders?
Voelsprieten
Kinderen hebben voelsprieten. Merken het op als je waarheid verdraait of de waarheid achterhoudt. Wees hier daarom gepast open over. De angst en verwarring neemt toe als je je kind de waarheid ontneemt omdat je bang bent dat je kind dit niet kan dragen. Zonder de waarheid vult je kind het verhaal zelf in. Hij kan zich gaan afvragen of hij geboren zou zijn als zijn oudere broer of zus niet was overleden. Of zich afvragen of hij wel voldoet aan de verwachtingen. Of hij wel lief genoeg is… En ook al denk je van niet, je kind kan zijn broer of zus wel degelijk missen. Ook al heeft hij die nooit echt gekend. Hij kan al evengoed verdrietig om hem of haar zijn. Praat dus over je overleden kind, praat over het verlies, praat over je gevoelens. Wees open en eerlijk. Zodat je kind zich vrij voelt om ook over zijn gevoelens te praten en vragen te stellen.
“Waarom hebben jullie twee kerstbomen? vraagt het vriendje van mijn zoon. Omdat mijn broer en zus dood zijn, antwoord onze zoon. Hoezo, moet dat? vraagt zijn vriendje hierop. En onze zoon antwoordt: mijn broer en zus kunnen nooit kerstmis met ons vieren. Met Kerst mis ik ze heel erg. Want met Kerst ben je met familie. Met de twee kerstbomen laat ik aan ze zien dat ik aan ze denk. En omdat ik van allebei even veel houd, krijgen ze allebei hun eigen kerstboom.
Hoe oud waren je broer en zus toen ze doodgingen? vraagt Teun vervolgens. Ze waren nog een baby antwoordt Sam en ik heb ze nooit gekend. Kun je ze dan missen? Vraagt Teun zich af. Ja, zegt Sam. Jij hebt een zus waar je mee kunt spelen. Ik heb een broer en zus maar kan niet met ze spelen.” (L.N.)
Laat je kind via herinneringen kennismaken
Ook al heeft je kind zijn broer of zus niet gekend, hij kan wel nieuwsgierig naar hem of haar zijn. Vertel hem over zijn broer of zus en laat hem tastbare herinneringen zien, voelen en ruiken. Leg ook uit wat dood inhoudt. De dood is een abstract begrip. En al helemaal als je een broer of zus hebt die je niet kunt zien. En waar je niet mee kunt spelen. Door uit te leggen wat er is gebeurd en waarom je kind zijn broer of zus dus niet kan zien, kun je de (eventuele) verwarring of angst wegnemen.
Praktische tips om je kind te helpen het verlies van zijn broer of zus te verwerken
Hieronder vind je 9 praktische tips om in verbinding met je kind te blijven na kindverlies. En om je kind te helpen bij het rouwproces na het verlies.
Wees je bewust van de voelsprieten die je kind heeft. Je kind heeft uitstekend in de gaten dat jij verdrietig bent. Wanneer je je gevoelens voor je kind verzwijgt of ontkent, schept dat verwarring. En dat is heel onveilig voor je kind. Je kind voelt namelijk er iets niet pluis is. De kans is groot dat je kind de situatie op zichzelf gaat betrekken. En zijn gedrag gaat aanpassen om jou te plezieren en niet tot last te zijn…
Het verdriet van je kind verdwijnt niet door het er niet over te hebben. Kinderen hebben, ook al zijn ze nog klein, net zulke intense gevoelens van gemis als jij. Alleen reageren kinderen op een manier die passend is bij hun leeftijd en ontwikkeling. Praat dus over het kind dat je bent verloren, praat over het verlies, praat over je gevoelens. Wees open en eerlijk. Zodat je kind zich vrij voelt om ook over zijn gevoelens te praten en vragen te stellen.
Het verdriet van je kind verdwijnt niet door het er niet over te hebben. Kinderen hebben, ook al zijn ze nog klein, net zulke intense gevoelens van gemis als jij. Alleen reageren kinderen op een manier die passend is bij hun leeftijd en ontwikkeling. Praat dus over het kind dat je bent verloren, praat over het verlies, praat over je gevoelens. Wees open en eerlijk. Zodat je kind zich vrij voelt om ook over zijn gevoelens te praten en vragen te stellen.
Geef je kind een actieve taak bij de afscheidsceremonie of uitvaart. Afscheidsrituelen en afscheid nemen zijn heel belangrijk in de aanvaarding van het verlies. Door een afscheidsceremonie wordt heel duidelijk dat zijn overleden broer of zus niet meer terugkomt.
Geef je kind daarom een actieve taak tijdens het afscheid. Vertel wat het afscheid inhoudt en wat er na het afscheid gebeurt. Zo zorg je ervoor dat je kind het afscheid bewust meemaakt. En dat hij weet wat afscheid nemen inhoudt. Laat je kind tijdens afscheid bellenblazen, bloemblaadjes strooien, een tekening maken, een kaars aansteken, een gedichtje voorlezen… etc.
Vertel dat de baby dood is en leg uit wat dat is: dood. Gebruik geen verzachtende woorden als: je broer of zus (of de baby) slaapt, is in het ziekenhuis gebleven, is met vakantie etc. Het gebruik van ’verzachtende’ woorden, hoe goed ook bedoeld, kan (uiteindelijk) juist leiden tot angst. Want stel je eens voor als je tegen je kind zegt dat de baby heel lang is gaan slapen… Laat je kind, als het mogelijk is, de dood ervaren door de baby aan te raken en door tegen de baby te praten.
Ook als je kind zijn overleden broer of zus nooit heeft gezien. De dood is een abstract begrip. Zeker als je een broer of zus hebt die je niet kunt zien en waar je niet mee kunt spelen. Door uit te leggen wat er is gebeurd en waarom je kind zijn broer of zus dus niet kan zien, kun je de (eventuele) verwarring of angst wegnemen.
Deel herinneringen. Het verlies van een broer of zus is voor je kind net zo ingrijpend als voor jou als ouder. Je kind zag een toekomst met hem en zijn broer of zus. Maar die toekomst komt er niet. Het enige wat overblijft zijn herinneringen. Herinneringen kunnen verdrietige gevoelens oproepen maar herinneringen zijn vaak ook juist troostend.
Door herinneringen op te halen nodig je je kind uit om over zijn overleden broer of zus te praten en zijn gevoelens te delen. En dat helpt bij het rouwproces.
Gedenk samen. Verzin samen met je kind een ritueel om je overleden baby te blijven gedenken. En voer dit ritueel (op vaste momenten) met elkaar uit. Het uitvoeren van rituelen is troostend, inspirerend en verbindend. En houdt de herinnering aan je baby en de plek van je baby binnen het gezin levendig.
Maak gebruik van boekjes. Er zijn talloze boeken die uitleggen wat de dood is en wat de dood inhoudt. Zodat je kind begrijpt wat de dood is. Ook zijn er talloze boeken die uitleggen wat rouwen nu eigenlijk is en hoe je kunt rouwen. Zodat je kind weet wat hij kan doen om minder verdrietig te zijn en te leven zonder zijn broer of zus. Je vindt de boeken hier
Zoek professionele hulp. Heb je het gevoel dat je kind vastloopt in zijn rouwproces? Merk je een verandering in het gedrag van je kind en weet je niet hoe je hiermee om moet gaan? Denk dan aan rouwbegeleiding. Een rouwcoach gespecialiseerd in het coachen van kinderen of een rouwcoach gespecialiseerd in het coachen van gezinnen die een kind zijn verloren begeleidt jouw kind en jullie als gezin bij het rouwproces. Zodat jullie baby een liefdevolle plek heeft in jullie gezin. En het verdriet niet meer zo op de voorgrond is.
Bronnen
Hattink, R. (17 mei 2022) Doodgaan is geen kinderspel, gepresenteerd op Netwerkbijeenkomst van Uitwerknetwerk West-Friesland
Keirse, M (2020). Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gezin en de hulpverlener. (10e druk volledig nieuwe ed.). België, Tielt: Lannoo
Nuijen, L. (2022). Je bent je kindje verloren… hoe nu verder? Een boek met tips en inzichten die jou (en je naasten) verder helpen. Mijn bestseller
Steunpunt Nova, verloren verwachting (z.d.) Broer(s) en zus(sen). Geraadpleegd 3 april 2025 van https://steunpuntnova.nl/broers-en-zussen/
Sterrenouders (z.d.) Rouwproces van kinderen. Geraadpleegd 3 april 2025 van https://www.sterrenouders.nl/rouwproces-bij-kinderen/
Stichting Achter de Regenboog (z.s.) Advies bij rouw. Geraadpleegd 3 april 2025 van https://achterderegenboog.nl/advies-bij-rouw/
Stille Levens | Kenniscentrum babysterfte (z.d.) Hoe kan ik mijn andere kinderen helpen? Geraadpleegd 3 april 2025 van https://www.stillelevens.nl/informatie/brochures/
Stichting Rouwkost (z.d.) Rouw bij kinderen. Geraadpleegd 3 april 2025 van https://rouwkost.nl/kennis/rouwbijkinderen/
We hebben er alles aan gedaan om de juiste bronnen te achterhalen. Mocht je menen rechten te hebben op stukken die wij heb gepubliceerd, neem dan contact met ons op, dan regelen we het alsnog.
